Cezary Pawłowski

---

Życiorys

Okres przed II wojną światową

Cezary Pawłowski przyszedł na świat w 1895 roku w Łomży. Po zakończeniu studiów z zakresu fizyki na Wydziale Matematyczno-Fizycznym Uniwersytetu Odeskiego, związał się z tą uczelnią jako asystent. W wyniku odzyskania przez Polskę niepodległości w 1919 roku, rozpoczął pracę w Zakładzie Doświadczalnym Uniwersytetu Warszawskiego, który był pod kierownictwem profesora Stefana Pieńkowskiego. Doktorat w zakresie filozofii dotyczącej fizyki uzyskał w 1926 roku.

W tej samej epoce działała w Warszawie Pracownia Radiologiczna, powstała w 1913 roku przy Towarzystwie Naukowym Warszawskim, wraz z która Maria Skłodowska-Curie sprawowała kierownictwo honorowe. W 1921 roku Skłodowska-Curie przekazała Pracowni 100 mg bromku radu oraz dar w wysokości 1000 dolarów od polonii amerykańskiej. Za ten okres także utworzono Towarzystwo Instytutu Radowego, które miało na celu połączenie działalności naukowej i leczniczej.

Na koniec roku 1923 z okazji 25-lecia odkrycia radu powstał Komitet „Daru Narodowego dla Marii Skłodowskiej-Curie”, który planował utworzenie Instytutu Radowego imienia Marii Skłodowskiej-Curie. Instytut, zgodnie z jej wizją, miałby łączyć działalność naukową z leczniczą. Maria Skłodowska-Curie podkreślała istotność posiadania własnego szpitala, co ilustrują jej słowa:

Dalszy rozwój Instytutu jest ściśle związany z koniecznością posiadania własnego szpitala.

Na czoło Komitetu weszli: Prezydent Stanisław Wojciechowski oraz Marszałek Senatu, Wojciech Trąmpczyński. W czerwcu 1925 roku, w obecności Marii Skłodowskiej-Curie oraz prezydenta Stanisława Wojciechowskiego, odbyła się ceremonia wmurowania aktu erekcyjnego nowego gmachu Instytutu Radowego w Warszawie. Warto przypomnieć, że Maria Skłodowska-Curie wystosowała list do profesora Stefana Pieńkowskiego, w którym wyrażała nadzieję na utworzenie ośrodka fizyko-chemicznego:

…stworzymy w lokalach budynku przeznaczonego na pracownie, ośrodek fizyko-chemiczny, czysto naukowy, poświęcony pracom, które będą miały na celu rozwiązanie zagadnień najbardziej interesujących z punktu widzenia biologii (…)

Kierownictwo Działu Fizycznego przewidziano dla dr Cezarego Pawłowskiego, natomiast dr Franciszek Łukaszczyk miał być na czołowej pozycji w Dziale Klinicznym Instytutu. W 1927 roku, z rąk rządu francuskiego, Pawłowski otrzymał stypendium, umożliwiające mu wyjazd do Paryża i pozostanie pod opieką Marii Skłodowskiej-Curie.

Po prawie czterech latach w Paryżu wrócił do Warszawy, gdzie otrzymał stanowisko adiunkta. W roku 1933 uzyskał habilitację, prowadząc wykłady na temat promieniotwórczości. Był odpowiedzialny za budowę gmachu Wydziału Fizyki przy ul. Hożej 69, za co został uhonorowany Srebrnym Krzyżem Zasługi. Rok 1934 przyniósł mu kolejne osiągnięcie, mianowicie objął kierownictwo Pracowni Fizycznej Instytutu Radowego, zyskując tym samym międzynarodową renomę.

W roku 1935, małżonkowie Frédéric i Irène Joliot-Curie ofiarowali dla Instytutu duży elektromagnes w uznaniu dla jego osiągnięć. Dr Pawłowski ściśle współpracował z Marią Skłodowską-Curie, która kontynuowała swoje zainteresowanie rozwojem Pracowni:

Zbliżająca się chwila otwarcia pracowni naukowych w Instytucie Radowym ośmiela mnie do napisania listu, w którym mam na celu podanie w ogólnych zarysach stanu organizacji robót przygotowawczych oraz wskazanie kierunków przyszłych prac. (…) Prace w Zakładzie Fizycznym IR będą głównie dotyczyły wpływu promieniowania ciał radioaktywnych na materię. (…)

W Pracowni uruchomiono Wzorcownię Rentgenowską i Laboratorium Ciał Promieniotwórczych, a prace skupiały się na leczniczym zastosowaniu radonu. Zespół pod kierownictwem Pawłowskiego zyskał nie tylko uznanie, ale również aktywnie wspierał m.in. dr Bronisławę Dłuską, która zakupiła radioaktywny rad. Współpraca z innymi naukowcami przyniosła sukcesy, które doceniono w kolejnych latach.

II wojna światowa

Kiedy w 1939 roku rozpoczęła się II wojna światowa, w Instytucie zgromadzone były znaczne ilości radu: 1033,21 mg RMS (dar Marii Skłodowskiej-Curie), 533,00 mg MSC, a także rad przeznaczony dla Szpitala Miejskiego w Cieszynie, złożony w depozycie. W wyniku bombardowań Warszawy, aby zabezpieczyć te cenne materiały, rad został zakopany w ogrodzie znajomego dyrektora Franciszka Łukaszczyka.

Po zajęciu Warszawy przez Niemców, Instytut w ograniczonym zakresie wznowił działalność jako szpital. Dyrektor zdołał ukryć większość radu, przekonując okupantów, że pozostała część została zabrana przez wycofujące się wojsko. Szpital prowadził terapię radem, legalnie wypożyczając materiał od prywatnych właścicieli, a materiały z zabezpieczeń były wykorzystywane do tajnej działalności. Po upadku powstania warszawskiego, prof. Łukaszczyk wywiózł rad do Poronina, ukrywając jego cenną zawartość w zrujnowanym szpitalu.

Nie jest jasne, jak bardzo członkowie zespołu Pracowni Fizycznej brali udział w tych ryzykownych działaniach, ale wiadomo, że Cezary Pawłowski zabezpieczył wiele urządzeń, w tym aparat rentgenowski do terapii. Podczas okupacji realizował pomiary promieniowania X w placówkach medycznych oraz prowadził tajne nauczanie.

Okres powojenny

W 1945 roku Cezary Pawłowski rozpoczął pracę w Uniwersytecie Poznańskim, a następnie w 1946 roku objął stanowisko profesora na Wydziale Elektrycznym Politechniki Warszawskiej. Razem z Juliuszem Kellerem i Stanisławem Nowosielskim uczestniczył w tworzeniu Sekcji Elektrotechniki Medycznej, oferującej studentom nowoczesne kształcenie z zakresu technologii medycznych.

Wykładał przedmioty takie jak „Radiologia ogólna”, „Radiologia przemysłowa”, „Miernictwo radiologiczne” oraz „Ochrona radiologiczna”. W miarę upływu lat Sekcję przeniesiono na Wydział Łączności, gdzie kierował Katedrą Radiologii. Do grona pierwszych absolwentów „Elektromedycyny” zaliczał się Antoni Wasilewski, który jako student w 1948 roku brał udział w odbudowie budynku przy ul. Wawelskiej 15, zniszczonego w trakcie wojny. Prace były niezmiernie trudne i wymagały wielkiej pomysłowości w kontekście radiologicznego bezpieczeństwa.

W roku 1949 Pawłowski rozpoczął zatrudnianie nowych pracowników, a na stanowisko kierownika Zakładu Fizyki został mianowany w 1951 roku. W skład zespołu wchodzili nie tylko pracownicy, ale także studenci, co prowadziło do organizacji cotygodniowych seminariów, łączących ze sobą wykładowców i studentów. Cezary Pawłowski wciąż pielęgnował pamięć o Marii Skłodowskiej-Curie, w której widział nie tylko wielkiego uczonego, ale również osobę, której osiągnięcia pozostaną w jego zbiorowej pamięci.

Pod jego przewodnictwem Zakład zyskał nową dynamikę, uruchamiając nowe laboratoria oraz wytwarzając urządzenia pomiarowe. Pawłowski współpracował z Ministerstwem Zdrowia przy powołaniu Centralnej Pracowni Pomiarów Radiologicznych. Pracował w Zakładzie Fizyki aż do 1956 roku, kiedy to zrezygnował, nie zgadzając się na brak współpracy między lekarzami a fizykami.

Wydaje mi się dziwnym, że w przeciągu dwóch lat Pracownicy Działu Fizycznego nie byli zaproszeni ani na jedno z posiedzeń naukowych Działu Medycznego. Widocznie, w rozumieniu Działu Medycznego, cała działalność naukowa Pracowni Fizycznej powinna być nastawiona na prace usługowe. Z tym stanowiskiem pogodzić się nie mogę w obawie odpowiedzialności w przyszłości za utrzymanie wiedzy fizycznej na niskim poziomie…

Prof. Pawłowski zakończył swoją karierę na Politechnice Warszawskiej w 1965 roku. Zmarł w Warszawie 28 grudnia 1981 roku, pozostawiając po sobie trwały ślad w polskiej nauce i medycynie.

Badania naukowe

Cezary Pawłowski w okresie poprzedzającym swoją podróż do Paryża prowadził badania dotyczące promieniowania beta izotopów promieniotwórczych, które powstają w wyniku jądrowych reakcji z neutronami, a także analizował proces jonizacji kolumnowej wywołany przez naładowane cząstki ciężkie. W ciągu czterech lat spędzonych w paryskim Instytucie Radowym skoncentrował swoje wysiłki na wielu istotnych projektach badawczych, w tym:

• zjawiskami obserwowanymi w cienkich warstwach poddawanych działaniu promieniowania alfa,
• badaniami protonów emitowanych ze związków wodoru naświetlanych promieniowaniem alfa,
• badaniami reakcji jądrowych zachodzących w lekkich pierwiastkach wskutek oddziaływania promieniowania alfa polonu.

Niektóre z jego prac zostały docenione, zdobywając wyróżnienia Conceil de L’Université de Sorbonne. Po zakończeniu II wojny światowej – we współpracy ze swoimi uczniami oraz współpracownikami z Zakładu Fizyki – Pawłowski opracował nowoczesną technologię produkcji liczników Geigera-Müllera. Wprowadził również filmy rentgenowskie jako metodę testowania ochrony radiologicznej oraz wyznaczył równoważnik pochłaniania promieniowania rentgenowskiego barytu.

Wśród jego osiągnięć znalazła się budowa pierwszej w Polsce „bomby radowej”, co stanowiło aparat do telecurieterapii. Dodatkowo, prowadził badania nad rozkładami dawek w warunkach wielopolowego napromieniowania, które miały kluczowe znaczenie dla dalszego rozwoju technik radiologicznych.

Polskie Towarzystwo Fizyki Medycznej

W historii polskiej fizyki medycznej kluczową rolę odegrał Cezary Pawłowski, który wraz z Juliuszem Kellerem i Stanisławem Nowosielskim, zainicjował utworzenie Sekcji Elektrotechniki Medycznej na Wydziale Elektrycznym Politechniki Warszawskiej. Pierwsi absolwenci tej sekcji często napotykali trudności w nawiązywaniu współpracy z przedstawicielami polskiej medycyny. Wiele z tych osób znalazło zatrudnienie w Instytucie Fizyki Jądrowej, który powstał w 1955 roku.

Z biegiem lat, podejście do fizyki medycznej zaczęło ulegać zmianie, co było głównie efektem działania założycieli i członków Polskiego Towarzystwa Fizyki Medycznej. To ważne stowarzyszenie powstało w 1965 roku, przy współpracy uczniów oraz byłych współpracowników profesora Cezarego Pawłowskiego, nadając mu tym samym swoje imię. Dzięki ich wysiłkom, coraz większa liczba specjalistów zaczęła dostrzegać wartość fizyki w medycynie, co przyczyniło się do dalszego rozwoju tej dziedziny w Polsce.

Publikacje i archiwalna korespondencja

Oto kluczowe osiągnięcia w dziedzinie publikacji oraz archiwalnej korespondencji związanych z prof. Cezarym Pawłowskim, zebrane w opracowaniu „Historia Zakładu Fizyki Instytutu Onkologii w Warszawie w okresie kierownictwa prof. Cezarego Pawłowskiego”.

• Pawłowski C., Maria Skłodowska-Curie (7.11.1867-4.7.1934). Postępy Fizyki 1967; 18(4): 337-362,
• Pawłowski C., List do Marii Skłodowskiej-Curie z dnia 9.02.34. W: Korespondencja polska Marii Skłodowskiej-Curie. 1881-1934. Red. Kabzińska K, Malewicz MH, Piskurewicz J, Różewicz J. Instytut Historii Nauki PAN, Polskie Towarzystwo Chemiczne, Warszawa, 1994 (w tej pracy również: Skłodowska-Curie M., List do prof. Stefana Pieńkowskiego z dnia 7.10.1936),
• Pawłowski C., Zdobycze naukowe Marii Skłodowskiej-Curie i nadane przez nią kierunki prac badawczych w Paryskim Instytucie Radowym. W: Wkład Marii Skłodowskiej-Curie do nauki. Red. Hurwic J., Państwowe Wydawnictwa Naukowe, Warszawa 1954; 105-186,
• Pawłowski, C., Ekwiwalentometr – przyrząd do wyznaczania równoważników pochłaniania promieniowania X. Zeszyty Naukowe Politechniki Warszawskiej 1955; 7: 3-19,
• Pawłowski C., Krajowy baryt (ciężki szpat) w zastosowaniu do rentgenowskich urządzeń ochronnych. Zeszyty Naukowe Politechniki Warszawskiej 1955; 6: 97-140,
• Pawłowski C., Przepisy o środkach ochronnych zabezpieczających lekarzy, pracowników pomocniczych i chorych w czasie stosowania promieni X do celów rozpoznawczych i leczniczych oraz warunki pracy lekarzy i personelu pomocniczego w zakładach rentgenologicznych. Lekarski Instytut Naukowo Wydawniczy, Warszawa 1947,
• Pawłowski C., List do dyrektora Instytutu Onkologii – F. Łukaszczyka jako odpowiedź na oświadczenie Dyrektora na Kolegium Instytutu w dniu 6.11.1953. Materiały archiwalne Zakładu Fizyki Medycznej Centrum Onkologii w Warszawie,
• Pawłowski C., Listy: do dyrektora Instytutu Onkologii – F. Łukaszczyka z dn. 7.2.1953.; do dyrektora Instytutu Onkologii – W. Jasińskiego z dn. 19.11.1962. Materiały archiwalne Zakładu Fizyki Medycznej Centrum Onkologii w Warszawie.

---

Oceń: Cezary Pawłowski

---