Zdzisław Wilhelmi

---

Życiorys

Zdzisław Wilhelmi przyszedł na świat w rodzinie, która kultywowała silne tradycje patriotyczne, jako synek Mieczysława (1985–1971) oraz Julii z Mościckich (1889–1974). W rodzinnym domu dbało się o pamięć o jego dziadku ze strony matki, Kazimierzu Mościckim oraz jego bracie, Ludwiku Paschalisie Mościckim, obaj byli uczestnikami powstania styczniowego. Dodatkowo, wuj Zdzisława, pułkownik Bolesław Mościcki, brał udział w bitwie pod Krechowcami. W roku 1939, Zdzisław sfinalizował edukację w liceum im. Tadeusza Kościuszki w Łomży. Przez pierwsze dwa lata II wojny światowej przebywał na terenach wcielonych do ZSRR. Do lipca 1940 roku był nauczycielem w szkole we wsi Przytuły, a do momentu rozpoczęcia wojny niemiecko-sowieckiej kształcił się na Wydziale Elektrycznym Politechniki Lwowskiej.

Działalność konspiracyjna

W październiku 1939 roku Zdzisław zaangażował się w działania konspiracyjne w Łomży, wstępując do Służby Zwycięstwu Polski (SZP). Jego zadania obejmowały nasłuch radiowy oraz dystrybucję prasy podziemnej. W sierpniu 1941 roku przeszedł do Związku Walki Zbrojnej, przyjmując pseudonim „Powój”, ale również działał pod innymi nazwiskami, jak „Grysza” oraz „Narocz”. Niebawem po tym został przydzielony do wywiadu wojskowego, gdzie korzystał z kryptonimu „22”. Podlegał porucznikowi Antoniemu Konichałowi, znanemu również jako „Pax”, a jego bezpośrednim przełożonym był Andrzej Surowiec – który występował pod pseudonimami „Gruby”, „Gruby Karp” oraz „Skiba”. W Konspiracyjnej Szkole Podchorążych w Łomży, gdzie uzyskał stopień kaprala podchorążego w 1942 roku, instuktorami byli między innymi „Pax”, Tadeusz Surawski ps. „Narwik” oraz Henryk Gromadzki ps. „Grot”. Po jej ukończeniu, Zdzisław pełnił rolę instruktora w Konspiracyjnej Szkole Podoficerskiej.

Na polecenie przełożonych, zajął się pracą w Urzędzie Budownictwa Wojskowego (Heeresbauamt) w Łomży, co umożliwiło mu dostęp do koszar (wcześniej 33 p.p.), magazynów i innych obiektów wojskowych w garnizonie łomżyńskim oraz nowo powstających budowli. Na swoim koncie miał również obowiązki związane z ewidencjonowaniem stanu jednostek wojskowych garnizonu oraz ich sprzętu bojowego, monitorując zmiany w uzbrojeniu oraz nastroje w armii niemieckiej. Wykonywał również działania na rzecz ucieczki kapitana Jana Tabortowskiego „Bruzdy” oraz innymi więźniami z łomżyńskiego więzienia w styczniu 1943 roku. Lato 1943 roku przyniosło mu udział w akcji wykradania amunicji z wojskowych składów w Czerwonym Borze, gdzie zdobył ważne informacje na temat rozmieszczenia niemieckich jednostek w regionie.

W październiku 1943 roku „Powój” został aresztowany przez niemieckie władze wojskowe pod zarzutem sabotażu na placu budowy obiektów wojskowych, jednak udało mu się uciec. W listopadzie tego samego roku uhonorowano go Brązowym Krzyżem Zasługi z Mieczami. Na krótko po tym, komendant rejonu AK w Łomży, Feliks Sarosiek ps. „Luty”, odkomenderował go pod dowództwo obwodu łomżyńskiego, gdzie Zdzisław objął stanowisko zastępcy szefa wywiadu Obwodu Łomżyńskiego, a później, przez krótki czas, szefa tego wywiadu. Pomimo ukrywania się, został przypisany do oddziału partyzanckiego, z którym prowadził liczne inspekcje oraz szkolenia w zakresie pracy wywiadowczej. Brał także udział w akcjach bojowych oraz działaniach przeciwko niemieckim szpiegom.

W latach 1942-1944 aktywnie prowadził akcję „N”, mającą na celu dotarcie do żołnierzy Wehrmachtu. Zbierając informacje, w maju 1944 roku otrzymał nominację na podporucznika i odznaczono go Krzyżem Walecznych. Uczestniczył w akcji „Burza” oraz starał się nawiązać komunikację z armią sowiecką. Po nieudanych negocjacjach, wrócił do walki w konspiracji, a w 1944 roku dołączył do grona uhonorowanych Złotym Krzyżem Zasługi z Mieczami.

W wrześniu 1945 roku Zdzisław zakończył swoją działalność konspiracyjną.

Działalność naukowa

Po wojnie Zdzisław Wilhelmi przeniósł się do Łodzi, gdzie podjął studia na Wydziale Elektrycznym Politechniki Łódzkiej, której ukończenie w 1948 roku przyniosło mu dyplom magistra inżyniera elektryka. Już w trakcie studiów rozpoczął pracę jako asystent w Katedrze Fizyki Technicznej, której przewodniczył profesor Andrzej Sołtan. Po ukończeniu studiów, Zdzisław przeniósł się do Warszawy, by kontynuować pracę w Katedrze Atomistyki, równocześnie studiując w zakresie fizyki na Uniwersytecie Warszawskim.

W 1952 roku uzyskał stopień magistra filozofii w zakresie fizyki, a dwa lata później osiągnął tytuł doktora fizyki po obronie swojej pracy doktorskiej dotyczącej fizyki jądrowej. W 1956 roku został docentem, a w 1962 roku profesorem nadzwyczajnym. W kolejnym roku Rada Państwa nadała mu tytuł profesora zwyczajnego.

W 1955 roku włączył się w tworzenie Instytutu Badań Jądrowych, a za swoje zasługi otrzymał Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski. Oprócz obowiązków na Uniwersytecie Warszawskim, kierował Zakładem Fizyki Jądra Atomowego, a później Zakładem Reakcji Jądrowych. Na początku lat 70-tych XX wieku został wyznaczony na Dyrektora Wydziału w Międzynarodowej Agencji Energii Atomowej w Wiedniu, gdzie przez ponad trzy lata zajmował się kwestiami związanymi z rozwojem energetyki jądrowej.

Po zakończeniu misji wrócił na Uniwersytet Warszawski, jako kierownik Katedry Fizyki Jądra Atomowego. Chociaż w 1991 roku przeszedł na emeryturę, nadal utrzymywał związki z uczelnią. Jego dorobek obejmował co najmniej trzysta publikacji naukowych oraz wiele referatów przedstawianych na konferencjach międzynarodowych.

Zdzisław był także wychowawcą młodej kadry fizyków, a wielu z jego doktorantów osiągnęło status profesorów. Od 1968 do 1988 roku organizował międzynarodowe sympozja pod nazwą „Mazurskie Szkoły Fizyki Jądrowej” i przez wiele lat pełnił funkcję prezesa Polskiego Towarzystwa Fizycznego oraz przewodniczącego Sekcji Fizyki Jądrowej Komitetu Fizyki PAN.

Był członkiem różnych towarzystw naukowych, a w 1977 roku został mianowany „korespondentem seniorem” włoskiego instytutu „Ettore Majorana Centre for Scientific Culture”. W latach 90. aktywnie działał w środowisku Armii Krajowej i został odznaczony Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski. Jego dokonań w nauce doceniano, przyznając mu również Krzyż Komandorski tegoż Orderu. Zmarł, a jego ciało spoczywa na cmentarzu Powązkowskim (kwatera 193-2-1).

Upamiętnienie

W dniu 28 marca 2017 roku miała miejsce znacząca uroczystość w I Liceum Ogólnokształcącym w Łomży, podczas której nadano Pracowni Fizyki imię profesora Zdzisława Wilhelmiego. To wydarzenie miało na celu uhonorowanie osiągnięć i wkładu tego wybitnego nauczyciela w dziedzinie fizyki, pozostawiając trwały ślad w pamięci uczniów oraz całej społeczności szkolnej.

---

Oceń: Zdzisław Wilhelmi

---